جشنواره بین المللی فیلم فجر به عنوان مهم ترین رویداد سینمای کشور امسال در حالی ۳۵ ساله می شود که از میان ۳۳ فیلم حاضر در بخش مسابقه این رویداد ۵ فیلم به زنان سینماگر اختصاص دارد که در این میان تنها پوران درخشنده جزو فیلمسازان قدیمی است که این شانس را داشته تا با «زیر سقف دودی» در این جشنواره حضور داشته باشد و از میان ۴ فیلمساز زن دیگر ۲ تن کار اولی و ۲ نفر دیگر هم دومین اثر سینمایی شان را ساخته اند؛ نکته قابل تأمل آن است که از میان بیش از ۹۰ اثر متقاضی حضور در سی و پنجمین جشنواره فیلم فجر نیز ۱۰ زن فیلمساز فرم حضور در جشنواره را پر کرده بودند.

حضور فیلمسازان زن در این دوره از جشنواره قابل توجه است چرا که مثلاً در سی امین جشنواره فیلم فجر یک فیلمساز فیلم اولی به عنوان نماینده کارگردانان زن حضور داشت؛ این مسأله نشان از آن دارد  که هنوز زنان در سینمای ایران نتوانسته اند به جایگاه شایسته خود دست پیدا کنند؛ این در حالی است که زنان سینماگر به عنوان نیمی از ساختار این سینما طی این سال ها در رشته های مختلف سینمایی اعم از کارگردانی، فیلمنامه نویسی، بازیگری و... بسیار خوش درخشیده اند و برخی از آنان به راستی باعث رشد و بالندگی این سینما نیز بوده اند و توانسته اند سینمای ایران را در عرصه های جهانی نیز مطرح نمایند.

پیش از انقلاب شرایط حضور زنان در سینما به عنوان کارگردان چندان فراهم نبود؛ اما بعد از پیروزی انقلاب، آنچنان به ذهن می رسید که زنان به واسطه تغییر سیاست ها بتوانند بسیار ساده تر در عالم سینما به فعالیت خود ادامه دهند. طی سال های ۱۳۵۷ تا اواسط دهه ۶۰ این امکان مهیا نشد و حتی در دوران اولیه برگزاری جشنواره فیلم فجر (اول، دوم، چهارم، پنجم) نیز هیئت داوران این جشنواره ها، بنا به ملاحظاتی از اهدای جایزه بهترین بازیگر زن خودداری می کردند.

اما از اواسط دهه ۶۰ رفته رفته زنان توانستند به عنوان فیلمساز حرفه ای به این عرصه راه یابند. شاید دهه ۶۰ را از این نظر بتوان مهم ترین دهه در تاریخ سینمای ایران دانست که اغلب فیلمسازان شاخص زن امروز سینمای ایران در آن دهه فعالیت های حرفه ای خود را آغاز نمودند.

از میان این سینماگران شاخص آن دوران می توان به افرادی همچون مرضیه برومند، پوران درخشنده، رخشان بنی اعتماد، تهمینه میلانی، فریال بهزاد و... اشاره کرد که همچنان در سینمای ایران فعال هستند.

مرضیه برومند یکی از کارگردانان سینمای ایران است که پیش از انقلاب تجربه بازی در چندین فیلم سینمایی از جمله فیلم «دایره مینا» ساخته داریوش مهرجویی را داشت و مدت ها عضو یکی از گروه های نمایشی با عنوان «پای پیاده» زیر نظر مهدی هاشمی و داریوش فرهنگ نیز بود. برومند که علاقه وافری به مسائل کودکان داشت در سال ۱۳۶۳ (با همکاری محمدعلی طالبی) اولین فیلم سینمایی بلند مخصوص کودکان با عنوان «شهر موش ها» کارگردانی نمود که این فیلم به توفیق زیادی در میان مخاطبان عام و خاص سینمای ایران دست یافت. اما برای این فیلمساز که اغلب آثارش همواره با استقبال خوبی از سوی مردم روبرو می شدند از سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۳ فرصتی برای فعالیت و فیلمسازی فراهم نشد.

رخشان بنی اعتماد نیز یکی از فیلمسازانی بود که بعد از سال ها منشی گری صحنه توانست اولین فیلم خود با عنوان «خارج از محدوده» را در اواسط دهه ۶۰ بسازد. بنی اعتماد به واسطه خوش ساخت بودن فیلم اول اش مورد تشویق قرار گرفت و به همین دلیل جزو معدود کارگردانان زن سینمای ایران شد که توانست تا چند سال به صورت مستمر و مداوم فیلمسازی کند، «زرد قناری»، «پول خارجی»، «نرگس»، «روسری آبی»، «بانوی اردیبهشت» و ... از جمله فیلم های بنی اعتماد محسوب می شوند. اما به واسطه تغییر رویکردهای این فیلمساز طی سال های اخیر شرایط حضورش در سینما فراهم نشده است.

پوران درخشنده نیز یکی از کارگردانانی بود که بعد از سال ها فعالیت در تلویزیون ملی پیش از انقلاب در اواسط دهه ۶۰ توانست به جرگه فیلمسازان زن سینمای ایران راه پیدا کند و در سال ۱۳۶۵ با ساخت فیلم «رابطه» خود را به عنوان کارگردانی خلاق به سینمای ایران معرفی نمود، درخشنده برای ساخت اولین فیلم خود توانست دیپلم افتخار از اولین جشنواره جیفونی ایتالیا را از آن خود نماید. او بلافاصله بعد از ساخت «رابطه» فیلم های بعدی خود با نام های «پرنده کوچک خوشبختی»، «زمان از دست رفته» و «عبور از غبار» را در دهه ۶۰ کارگردانی نمود که اغلب فیلم هایش با استقبال بسیار خوبی از سوی منتقدان و خواص سینمای ایران روبرو گشت. دومین فیلم درخشنده توانست چندین و چند جایزه داخلی و خارجی از جمله لوح زرین بهترین فیلم و دیپلم افتخار بهترین کارگردانی از ششمین جشنواره بین المللی فیلم فجر در سال ۱۳۶۶، دیپلم افتخار از سومین جشنواره فیلم زنان آرژانتین و همچنین دریافت مشعل طلایی از دومین جشنواره فیلم غیر متعدها از کره شمالی را دریافت نماید و همین امر به ماندگاری وی در سینمای ایران کمک شایانی نمود. شاید بتوان درخشنده را یکی از فعال ترین کارگردانان سینمای ایران برشمرد که همیشه جشنواره ها هم به فیلم هایش روی خوش نشان داده اند. یکی از نکات قابل تأمل در رابطه با این فیلمساز آن است که علیرغم پرداختن به موضوعات و دغدغه های اجتماعی هیچ گاه به سیاه نمایی منحرف نشده و همواره کوشیده است تصویری بدون قضاوت از اجتماع را در آثارش به تصویر بکشد.

تهمینه میلانی نیز به عنوان یکی از جنجالی ترین فیلمسازان زن سینمای ایران شناخته می شود که از ابتدای دوران فیلمسازی اش تا کنون مخالفان و موافقان زیادی داشته است. میلانی در سال ۱۳۶۸ فیلم «بچه های طلاق» را کارگردانی کرد که توانست چندین جایزه داخلی و خارجی را برایش به ارمغان بیاورد که از جمله آن ها می توان به جایزه اول کارگردانان فیلم اول از جشنواره بین المللی فیلم فجر اشاره نمود. میلانی بلافاصله بعد از ساخت این فیلم «افسانه آه» را کارگردانی کرد که این فیلم تا یکی از فیلم های فلسفی سینمای ایران به شمار می آید. این فیلمساز نیز کمابیش طی تمامی این سال ها فیلم ساخته و گاهی فیلم هایش مدتی توقیف شده اند و گاه نیز به نمایش درآمده اند اما امسال در شرایطی که همه در انتظار تماشای فیلم جدیدش با عنوان «ملی و راه های نرفته اش» بودند هیأت انتخاب اثر وی را شایسته حضور در جشنواره ندانست و برخی رسانه ها اعلام کردند «فمینیستی» بودن فیلم باعث این اتفاق شده است.

فریال بهزاد یکی دیگر از فیلمسازانی بود که اولین فیلم سینمایی خود با نام «کاکلی» را در سال ۱۳۶۸ کارگردانی نمود. بهزاد طی سال های بسیار کوتاهی توانست چندین فیلم دیگر مانند: «دره شاپرک ها»، «مرد نامرئی»، «روزی که خواستگار آمد» و ... را نیز کارگردانی نماید، اما از اواسط دهه ۷۰ بهزادتا سال ها مبادرت به ساخت هیچ فیلمی نکرد. بهزاد بعد از سال ها فیلم «پرستوهای عاشق» را در اواخر دهه ۸۰ کارگردانی کرد و مجدداً پس از سال ها سکوت و بیکاری توانست فیلم «حریر» را کارگردانی نماید که این روزها روی پرده سینماها است و از قضا شکست سنگینی هم  در گیشه متحمل شده است.

دهه ۷۰ شاید بدترین دوران برای ورود فیلمسازان زن به دنیای سینما بود، چرا که در این دهه تنها منیژه حکمت توانست در سال ۱۳۷۹ با ساخت فیلم «زندان زنان» به جرگه سینماگران حرفه ای راه یابد که البته از سال ۱۳۸۷ به این طرف شرایطی برای حضور و فیلمسازی اش در سینمای ایران فراهم نشده است؛ شاید قابل توجه ترین نکته این است که چرا در آن دوران تنها یک سینماگر زن توانست وارد سینما شود؟

اما در دهه ۸۰ شرایط برای ورود سینماگران زن کمی سهل تر شد و کارگردانانی همچون: انسیه شاه حسینی، شالیزه عارف پور، پریسا بخت آور، نگار آذربایجانی، مانلی شجاعی فرد،   نادره ترکمانی، مونا زندی حقیقی، نیکی کریمی و مریم میلانی توانستند به جرگه فیلمسازان حرفه ای سینمای ایران بپیوندند که البته از میان به غیر از نگار آذربایجانی و انسیه شاه حسینی که کارگردانی که در زمینه سینمای دفاع مقدس و مقاومت فیلم ساخته اند مابقی تنها توانستند یک فیلم کارگردانی کنند و مدت ها است که خبری از آن ها در سینمای ایران نیست. البته انسیه شاه حسینی و نادره ترکمانی هم به دلیل سیاست گذاری های غلطی که در سینمای ایران وجود دارد مدت ها است نتوانسته اند اقدام به تولید فیلم جدیدی در سینمای ایران کنند.

اما طی ۵ سال ابتدایی دهه ۹۰ نیز تعدادی از سینماگران زن توانستند در سینمای ایران حضور داشته باشند؛ شاید بتوان از نرگس آبیار کارگردان فیلم تحسین شده «شیار ۱۴۳» و آیدا پناهنده به عنوان فیلمسازانی نام برد که طی این سال ها توانستند به سینمای ایران وارد شوند و فیلم اولشان در داخل و خارج از کشور با استقبال خوبی از سوی مخاطبان و منتقدان و جشنواره ها روبرو گردد. پناهنده در سی و پنجمین جشنواره فیلم فجر با فیلم «اسرافیل» در بخش مسابقه حضور دارد و از همین حالا بسیاری از افراد چشم انتظار دیدن آن فیلم هستند، اما آبیار امسال جزو هیأت انتخاب جشنواره فیلم فجر بود و هنوز خبری از تولید فیلم جدیدش شنیده نشده است. مرجان اشرفی زاده نیز دیگر فیلمسازی است که توانست بعد از سال ها فیلمسازی ویدیویی اولین اثر سینمایی اش با عنوان «آبجی» را کارگردانی کند. همچنین تینا پاکروان نیز یکی دیگر از سینماگران زنی است که طی این سال ها توانست به سینمای ایران وارد شود و با ساخت ۲ فیلم سینمایی «خانوم» و «نیمه شب اتفاق افتاد» خود را در سینمای ایران تثبیت نماید.

با نگاهی به این آمار در یک جمع بندی کلی می توان به این نتیجه رسید که در دهه ۶۰ سینمای ایران قابلیت آن را داشت تا تعداد نسبتاً قابل قبولی فیلمساز زن را بپذیرد. در دهه ۷۰ این مهم با افت بسیار چشمگیری مواجه شده و ورود زنان فیلمساز به عرصه فیلمسازی حرفه ای به صفر می رسد و در دهه ۸۰ هم با این که چندین زن فیلمساز در سینمای حرفه ای مبادرت به ساخت فیلم می نمایند اما با این حال تنها ۲ زن فیلمساز می توانند بیش از یک اثر را تولید نمایند و در سال های ابتدایی دهه ۹۰ هم چندان اتفاق مهمی برای حضور سینماگران زن نیفتاده است!

مدیران سینمایی باید در فکر آن باشند تا روند حضور فیلمسازان زن فرسایشی و نزولی نشود و همواره از آن ها برای ساخت فیلم های دغدغه مندانه شان بهره مند شوند؛ سینمای ایران همچنان جای کار بسیاری برای زنان دارد؛ قطعاً بسیاری از معضلات، مشکلات و ابعاد پرداخت نشده ای در زندگی وجود دارند که زنان با نگاه تیزبینانه شان بتوانند به بهترین نحو ممکن آن ها را به تصویر بکشند و امید است نسل جوانی که در حال ورود به سینمای حرفه ای هستند مانند بسیاری دیگر از فیلمسازان زن تنها برای یک بار شرایط ساخت فیلم های شان فراهم نشود و بتوانند به زودی دست به تجربه های جدیدی در سینمای کشور بزنند.